گفت و گو با

حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی احمدی میانجی

ابتدا از سابقۀ آشنایی‌تان با آیة ‌اﷲ موسوی اردبیلی بفرمایید.

بسم اﷲ الرحمن الرحیم. آشنایی خانوادگی ما با مرحوم آیة اﷲ ‌العظمی موسوی اردبیلی به قبل ‌از تولد من برمی‌گردد؛چون پدرم و مرحوم آقای موسوی اردبیلی از اوایل نوجوانی با‌ هم رفیق بودند. اوّلین‌بار پدرم و ایشان همدیگر را در تبریز ملاقات کردند و بعد، هر ‌دو ظاهراً هم‌زمان آمدند قم و در جلسات بحث و درس با ‌هم بودند. از همان ‌موقع طبعاً خانواده‌ها مرتّبط بودند.

مسائلی هست که من سنّم قد نمی‌دهد؛ اما از مرحوم پدرم چیزهایی شنیده‌ام که نقل می‌کنم. مرحوم آقای موسوی اردبیلی ظاهراً اوّل منزلشان، رو‌به‌روی منزل ما در خیابان خاکفرج بوده است، در کوچه‌ای به ‌نام خیام. یک حاج رضا یزدی بود که دو باب خانه کنار‌ هم داشت: یکی‌ را ما اجاره کرده بودیم، و در خانۀ دیگر، خود حاج رضا یزدی می‌نشست. مرحوم آقای منتظری هم با فاصلۀ یک ساختمان، همسایۀ حاج رضا یزدی بود؛ یعنی خانۀ ما با مرحوم آقای منتظری یک خانه فاصله داشت. لذا ما از بچگی با خانوادۀ مرحوم ‌آیة اﷲ منتظری ارتباط داشتیم. مثلاً با محمد آقا از دوران بچگی مرتّبط بودیم. البته سن ایشان از من بیشتر بود. مرحوم ‌آیة اﷲ منتظری تا آخر، من را با اسم کوچک صدا می‌زد. می‌گفت آشیخ مهدی. این اواخر هم احمد آقا من را دید و گفت که مادر سراغ شما را می‌گرفت.

رو‌به‌روی خانه‌ای که ما می‌نشستیم، خانه‌ای بود که ظاهراً مرحوم آقای موسوی اردبیلی آنجا مستأجر بودند. آقای موسوی، خواهر زیاد داشتند و خودشان تنها پسر خانواده بودند. من که به ‌دنیا آمدم، خواهرهایش با من بازی و گاهی هم اذیتم می‌کردند. مرحوم پدر آقای موسوی اردبیلی، معمم و دارای ویژگی‌های خاص خود بودند که اگر وقت بود، اشاره می‌کنم. یک روز ایشان از پنجرۀ خانه می‌‌بینند که بچه‌ها مرا که بچۀ کوچکی بودم، گرفته‌اند و می‌خواهند داخل حوض بیندازند. ایشان داد می‌زنند و مرا از دست بچه‌ها نجات می‌دهند!

ساکن قم بودند؟

یا ساکن قم بودند یا مسافر بودند. درست نمی‌دانم؛ الآن یادم نیست. ولی آنجا زندگی می‌کردند. مرحوم پدرم این ‌طور نقل می‌کردند. از آن ‌موقع طبعاً ما مأنوس بودیم. بعد‌ از انقلاب، مرحوم آقای موسوی اردبیلی یک روز به من فرمودند شما برای من، مثل محمد(پسرم) هستید.

مرحوم پدرم نقل می‌کرد که پدر مرحوم آقای موسوی اردبیلی خیلی اهل بحث بود و می‌گفت هر‌چه من می‌گویم حق است. هر‌کس می‌گفت دلیلت چیست، به شوخی می‌گفت: عجب آدم خری هستی تو! وقتی من می‌گویم این‌ طور است، از من دلیل نخواه! بعد می‌خندید. مرحوم حاج‌آقا نقل می‌کرد که ما با آقای موسوی اردبیلی هم که بحث می‌کردیم، ایشان هم تقریباً همان ‌طور مثل پدرش جواب می‌داد. حاج‌آقا می‌فرمود که من دل پدرش را به ‌دست آورده بودم و گاهی تأییدش می‌کردم؛ لذا از من خیلی خوشش می‌آمد و تعریف می‌کرد.

آن‌ موقع که آقای موسوی اردبیلی در اردبیل بود، مرحوم والد ما و ‌آیة اﷲ میرمحمدی و آقای شبیری زنجانی و دوستان دیگر به میانه سفر می‌کنند و از میانه به تبریز می‌روند و از آنجا به اردبیل. آقای موسوی به ‌احترام این آقایان، مهمانی ترتیب داده، چند نفر از محترمین اردبیل را هم دعوت می‌کند. آقای موسوی در این مهمانی می‌گوید: من بعد ‌از هفت‌ خواهر به ‌دنیا آمدم. پدرم برای تولد هر کدام از فرزندانش، سجدۀ شکر می‌کرده و به کسی هم ‌که خبر تولد را می‌آورد، مژدگانی می‌داده است. وقتی من به ‌دنیا آمدم و به او خبر می‌دهند، سجده می‌کند و بعد می‌گوید: خدایا اگر این پسر صالح و ناصر دین تو نمی‌شود، از من بگیر! همان‌جا آقای میرمحمدی به شوخی می‌گوید: نمی‌دانم چرا خدا دعای پدرت را مستجاب نکرد! از این گونه شوخی‌ها زیاد داشتند.

دو قضیه از آقای موسوی اردبیلی نقل می‌کنم که شاید از دیگران هم شنیده باشید. ایشان می‌فرمودند در سفر عمره، همراه دوستان در یکی از هتل‌های نزدیک مسجدالحرام اتاقی گرفتیم. یک شب تا ساعت یازده گفتیم و خندیدیم و یکی‌دو جمله هم با خدا شوخی کردیم. می‌گفت من بلند شدم وضو گرفتم که بروم حرم. وارد آسانسور که شدم، دگمۀ طبقۀ هم‌کف را زدم. آسانسور به طبقۀ هم‌کف رسید، ولی در باز نشد و آسانسور برگشت و رفت طبقۀ بیست‌و‌دوم. در باز شد، ولی روبه‌رویش دیوار بود. دوباره دگمۀ هم‌کف را زدم؛ به هم‌کف که رسید، مجدداً برگشت و رفت همان‌جا. با خودم گفتم لابد طبقۀ هم‌کف خراب است. دگمۀ طبقۀ اوّل را زدم. آسانسور به طبقۀ اوّل رسید اما دوباره برگشت رفت همان طبقۀ آخر! طبقۀ دوم را زدم، همین‌طور... با خودم گفتم: مثل ‌اینکه خداوند متعال می‌خواهد من را گوشمالی بدهد که اینجا جای آن حرف‌ها نبود. چون دگمۀ هر طبقه‌ای را زدم، در آسانسور باز نشد و برگشت به بالا. گفتم خدایا غلط کردم، شوخی کردم. این ‌دفعه زدم هم‌کف، آسانسور در هم‌کف ایستاد و در باز شد».

دیگر اینکه می‌گفتند: با چند نفر از دوستان رفتیم مدینه که چند روز بمانیم و بعد برویم مکّه. پشت قبرستان بقیع بودیم که تعدادی سیاه‌پوست ‌آمدند. من یک‌دفعه به ذهنم آمد و به زبان آوردم: اینکه می‌گویند پیغمبر خیلی خوشگل بود، لابد در ‌مقابل اینها خوشگل بوده است! همان وقت، کلیه‌درد بسیار شدیدی گرفتم؛ قبل ‌از آن در تهران سنگ کلیه داشتم و قرار بود بعد از سفر، عمل کنم. اوضاعم به ‌هم ریخت؛ طوری‌که دوستان به ‌فکر افتادند که من را به ایران برگردانند. بلیت هم گرفتند که برگردم. گفتم نه، خودم می‌دانم این چه دردی است و درمانش چیست! خلاصه با زحمت خودم را رساندم به حرم نبوی. آنجا عرض کردم: یا رسول ‌اﷲ، من فرزند شما هستم. یک غلطی کردم، من را ببخشید. من اگر برگردم ایران، هم برای شما بد است، هم برای من؛ برای شما بد است، چون مردم می‌گویند پیغمبر تحمّل یک شوخی نوه‌اش را نداشت. برای من هم بد است، چون می‌گویند پیغمبر او را برگرداند. اینها را که گفتم، دردم آرام گرفت. همۀ مراسم و مناسک حج در مکّه را هم انجام دادم و آمدیم ایران. در ایران رفتم پیش دکتر. دکتر گفت: شما الآن اصلا سنگ کلیه نداری. در صورتی که قبل از سفر گفتند سنگ داری و بعد از حج بیا عمل کن.

مرحوم ‌آیة اﷲ موسوی اردبیلی آدم صریحی بودند و در عین حال، دل‌رحم و عاطفی. شوخ‌طبعی ایشان هم که زبانزد است. داستانی برای شما از شوخ‌طبعی ایشان نقل کنم: قدیم درمیان آذری‌ها مرسوم بود که اگر بچۀ یک‌سالۀ کسی می‌مُرد، در خانه برایش مجلس ختم برگزار می‌کردند و آشنایان برای فاتحه‌خوانی و تسلیت می‌آمدند؛ منتها برای آباء و اجدادش فاتحه می‌خواندند. منطقۀ ما این ‌طور بود. از برادرها و خواهرهای ما هم در همان سن‌و‌سال از ‌دنیا رفته بودند. مرحوم والد می‌گفت: آقای موسوی در این گونه مجالس، گاهی شوخی هم می‌کرد که حال و هوای مجلس عوض بشود. یک‌بار که نوزادی در خانۀ ما مرحوم شده بود، ایشان هم برای تسلیت آمدند؛ اما با شوخی‌هایی که کردند، غم را از دل همه برداشتند. در آن جلسه، آقای اثنا‌عشریِ شاعر، از دوستان آقای موسوی اردبیلی هم حضور داشت. ایشان هم داستانی نقل کرد و همه را به خنده واداشت. گفت: امروز داشتم رادیو دهلی نو را گوش می‌کردم که یک‌مرتّبه برنامه را قطع کردند و مجری با حالت بغض گفت: نوزاد میرزاعلی احمدی درگذشت! همه خندیدند.

از روابط عاطفی ایشان و مرحوم والدم هم خاطره‌ای به یاد دارم: وقتی آقای موسوی اردبیلی دچار عارضۀ سکته شدند، مرحوم پدرم عمره مشرّف بود. از عمره که آمدند، گفتند، برویم دیدن آقای موسوی اردبیلی. آن موقع ایشان در خانه بستری بود. رفتیم دیدنشان. مرحوم والد ما خم شد صورت آقای موسوی اردبیلی را بوسید. همدیگر را بغل کردند و هر دو گریستند. آقای موسوی اردبیلی، به‌ویژه بسیار احساساتی شده بود. بعد که کمی آرام شدند، گفتند: آقا میرزا علی، در آن حال که احساس کردم رفتنی شده‌ام، به ‌یاد شما افتادم که بگویم مرا دعا کنید؛ اما گفتند شما نیستی. بعد گفت: داشتند مرا می‌بردند و فکر کردم که به خدا چه بگویم. بعد هفتاد سال من چه آورده‌ام! هیچ‌چیز به ذهنم نیامد، غیر ‌از اینکه محبت اهل ‌بیت(ع) در دل من هست. داد زدم، فریاد کشیدم که خدایا من دارم می‌آیم و در قلبم محبت اهل ‌بیت(ع) است، که ناگهان سنگینی را از روی سینه‌ام برداشتند؛ چشمم را باز کردم، دیدم آقا سیّد علی یا آقا سیّد مسعود بالای سرم گریه می‌کند. پرسیدم آیا شما صدایی شنیدید؟ گفتند نه، شما آرام خوابیده بودید.

خیلی عاطفی بودند. من گاهی در جلسات می‌دیدم که وقتی صحبت گرفتاری کسی می‌شد، آقای موسوی اردبیلی اشک در چشمش می‌آمد.

دربارۀ محبت اهل بیت(ع) اگر خاطرۀ دیگری از ایشان دارید، بفرمایید.

آقای موسوی اردبیلی ـ رحمة اﷲ علیه ـ به کتاب ارشاد شیخ مفید، خیلی اعتقاد داشت. اگر ‌کسی روضه‌ای خارج ‌از مطالب آن کتاب می‌خواند، آهسته و گاهی هم با صدای بلند می‌گفت: دهانت بشکند ای دروغگو! روضۀ حضرت ابا‌الفضل سلام اﷲ علیه در ایشان خیلی اثر می‌کرد. شدید گریه می‌کردند. می‌گویند دلیل علاقۀ خاص ایشان به حضرت عباس(ع) این بود که ظاهراً یک‌بار پدر ایشان با عده‌ای، از جمله برادرشان برای زیارت می‌روند کربلا. ایشان معمم و بقیه شخصی بوده‌اند. آنها می‌گویند برای حضرت ابا‌الفضل العباس ـ سلام اﷲ علیه ـ مقداری نذر داریم. ایشان می‌گوید داخل ضریح نریزید، این گردن‌کلفت‌ها می‌خورند؛ آن را بدهید به طلبه‌هایی که مستحق هستند. می‌فرمودند وقتی خواستیم وارد صحن حرم حضرت ابا‌الفضل بشویم، من هر کاری کردم، نتوانستم اذن دخول بخوانم، زبانم بند آمده بود. بدون اذن دخول وارد شدم؛ بعد دیدم نه، خیلی جدی زبانم گرفته و نمی‌توانم تکلم کنم. به برادرم اشاره کردم، پول را بریزید داخل ضریح. او متوجّه نمی‌شد من چه می‌گویم. بالأخره هر ‌طور بود، متوجّهش کردم. پول را انداخت داخل ضریح و زبان من هم باز شد. بعد به آنها قضیه را گفتم. از ‌آن به ‌بعد، ایشان در روضۀ حضرت ابا‌الفضل ـ سلام اﷲ علیه ـ هم گریه می‌کردند و هم این مطلب را می‌گفتند.

زمانی من هم دربارۀ پول ریختن داخل ضریح شبهه داشتم. زمان صدام با مرحوم پدرم مشرّف شدیم برای زیارت. بعضی‌ها می‌آمدند مسئله می‌پرسیدند. وقتی مرحوم والد می‌گفتند وجوهات را داخل ضریح بریزید، بعضی‌ها اعتراض می‌کردند، پدر می‌فرمود: با همین پول‌ها است که احترام اینجا را نگه داشته‌اند.

وقتی ایشان رفتند تهران، ارتباط خانوادگی قطع نشد؟

نه. موقعی‌که آقای موسوی اردبیلی آمدند تهران و در خیابان ستارخان فعلی(تاج سابق) ساکن شدند، ما گاهی از قم می‌آمدیم و در خانۀ ایشان مهمان می‌شدیم. ایشان هم خیلی اظهار محبت می‌کردند. ما بچه‌سال بودیم. یادم هست که قبل از انقلاب، یک‌ شب که مهمان ایشان بودیم، صبح زود با حاج‌آقا و آقای موسوی اردبیلی و آقای موسوی زنجانی، رفتیم دربند. اوایل اردیبهشت‌ماه بود و هوا به سردی می‌زد. آن سفر و آن گردش مفرّح را فراموش نمی‌کنم. از مطالب آقای موسوی در این سفرِ تفریحی، فهمیدم که ایشان هر هفته برای ورزش به اینجا می‌آید.

بعد از پیروزی انقلاب، آقای موسوی اردبیلی ـ رحمة اﷲ علیه ـ که به دستگاه قضائی رفتند، به من اظهار محبت کردند که بیا در دستگاه قضائی مشغول کار شو. من قبول نکردم. از کار قضائی هراس داشتم. رفتم رشت، استان گیلان، دو سال آنجا بودم و سال 59 سمینار ولایت فقیه را برگزار کردم. فکر کنم پاییز یا اوایل زمستان بود. بزرگان را دعوت کردیم، آقای جوادی آملی، آقای جنتی، آقای موسوی اردبیلی، آقای صانعی، آقای شهید صدوقی هم آمدند و سخنرانی کردند. همایش جالبی بود؛ ولی متأسفانه سخنرانی‌ها را ندارم. یکی‌از کسانی‌که آمد، آقای موسوی اردبیلی بود. آمدند و در آنجا دوباره اظهار محبت کردند که شما بیایید تهران و من باز قبول نکردم.

در گیلان کار تبلیغی می‌کردید؟

بله، با مرحوم آقای جابریان فعالیت می‌کردیم. آنجا دفتر تبلیغات راه انداختیم. آقای جابریان، طلبۀ خیلی عجیبی بود. منبع انرژی بود و مخلص. متأسفانه تصادف کرد و مرحوم شد. من کارشان را ادامه دادم. آقای موسوی که آمدند و فعالیت‌های ما را دیدند، خیلی تشویق کردند. اما اعتقاد داشتند که در قوۀ قضائیه بیشتر می‌توانیم خدمت کنیم. من خدمتشان عرض کردم که تبلیغ در میان مردم را بیشتر دوست دارم و باید بمانم. واقعاً هم اگر خداوند متعال بخواهد به من مزدی بدهد، برای همین دو سالی است که در گیلان بودم. آنجا خالص کار می‌کردیم. حداقل، توهّم خلوص داشتیم. الآن توهّم خلوص را هم نداریم!

در استان گیلان، کلاس‌های متعددی داشتیم. می‌رفتیم شهرستان‌ها، کلاس‌ برگزار می‌کردیم و برمی‌گشتیم. روزی هنگام غروب برمی‌گشتم که گفتند آقای موسوی اردبیلی تا ‌به ‌حال سه‌بار زنگ زده و شما را خواسته‌اند. دنبال شما است. آن موقع، ایشان دادستان کل بود. خدمتشان زنگ زدم. گفت شما نمی‌خواهی بیایی تهران؟ گفتم هفتۀ آینده خدمتتان می‌رسم. گفت دیر است. گفتم کی بیام؟ فرمود همین الآن. گفتم الآن غروب است؛ وسیله نیست. گفت من نمی‌دانم. همین الآن راه بیفت. من تازه یک پیکان نو خریده بودم اما نمی‌توانستم در جاده رانندگی کنم. از یکی ‌از دوستان خواستم که من را تا تهران همراهی کند و ماشین را هم براند. ایشان رانندگی کرد و نیمه‌شب رسیدیم تهران و رفتیم خانۀ آقای موسوی؛ همین خانه‌ای که بغل مسجد امیر‌المؤمنین بود. راهنمایی کردند و رفتیم در یک اتاق خوابیدیم. بعد از نماز صبح، آقای موسوی از من پرسید: شما فلان‌گروه را در استان گیلان می‌شناسید؟ از آنها اطلاعاتی دارید؟ گفتم نه. گفت: شما با آنها ارتباطی ندارید؟ گفتم نه. مطمئن شد که من با قضیه ارتباطی ندارم. بعد گفت شما از آنهایی که کمونیست‌ها را می‌گیرند، می‌برند، به کمرشان سنگ می‌بندند، داخل سدِّ سنگر می‌اندازند، خبر ندارید؟ گفتم نه. معلوم شد که شهربانی رشت به بنی‌صدر گزارش داده است که عده‌ای حزب‌اﷲی‌ چنین کارهایی می‌کنند. آقای موسوی هم برای ‌اینکه بنی‌صدر افشاگری نکند و علیه حزب استفاده نکند، اطلاعیه‌ای آماده کرده بودند که آن ‌را منتشر کنند. گفت شما فلان شخص را می‌شناسی؟ گفتم فقط اسمش را شنیدم. در گیلان آدم مشهوری است. گفت ما او را دستگیر کردیم. الآن زندان است. او یک حزب‌اﷲی نادان است که گویا دست به کارهای این چنینی زده است. من گفتم: منافقین در گیلان می‌خواستند ترورش کنند که او با کلت آنها را کشته است. خیلی قوی‌ است. اما اگر چنین چیزی باشد، من مطلع می‌شدم. من مرتّبط هستم، اینها دروغ است و اگر هم باشد مخفیانه است. در میان مردم شایع نیست. گفته‌های من باعث شد که آقای موسوی اردبیلی آن اطلاعیه را منتشر نکنند. بعد من برگشتم رشت.

چه شد که بیشتر از دو سال در گیلان نماندید؟

جناب آقای احسان‌بخش ـ رحمة اﷲ علیه ـ کمی میانه‌اش با ما شکرآب شد. آقای ربانی املشی  ـ رحمة اﷲ علیه ـ و آقا­­­ی محفوظی، سعی کردند که ما را آشتی بدهند، اما نشد و من هم در گیلان نماندم. بچه‌‌های حزب ‌اﷲ با آقای احسان‌بخش مخالف بودند. من دیدم اگر بمانم، یا باید با امام جمعه درگیر بشوم یا با حزب‌اﷲی‌ها. رها کردم و آمدم تهران. در تهران، یک روز به من گفتند آقای موسوی اردبیلی دنبال شما می‌گردد. رفتم خدمتشان. گفت من از اوّل به شما گفتم که بیا در قوۀ قضائیه خدمت کن. گفتم چشم، بروم درباره‌اش فکر کنم. اما باز میلی به کار قضائی نداشتم. در مجموع، خدمت در سپاه را ترجیح می‌دادم.  به همین خاطر، حدود دو سال در سپاه به‌عنوان مسئول واحد تبلیغات و انتشارات مشغول شدم. ولی بالأخره به اصرار ایشان رفتم قوۀ قضائیه. آقای موسوی اردبیلی، روز اوّل کاغذی گذاشت مقابل من و فرمود از این دوازده کار، هر ‌کدام را که می‌پسندی یا بلدی، انتخاب کن. من هم دست گذاشتم روی آموزش. گفتم من به آموزش علاقه‌مندم. ایشان هم موافقت کردند و من شدم مدیر‌کل آموزش قوۀ قضائیه.

آقای موسوی اردبیلی به ما اعتماد داشت و انصافاً من هم می‌توانم به‌جد بگویم که در هشت سالی که گزینش و آموزش قضات در دست من بود، حتی یک‌بار از قانون تخطّی نکردم و آبروی ایشان را آبروی خودم می‌دانستم. به همین دلیل، ایشان هم گاهی مأموریت‌های خاصی را به من می‌دادند. یادم است که اواخر عمر امام ـ رحمة اﷲ علیه ـ قضایایی اتفاق افتاد که امام مستقیماً به بعضی از آقایان قضات مأموریت داده بودند که اقدام کنند. این مسئله برای آقای موسوی اردبیلی قدری سنگین بود. به ایشان بر‌خورد. کلا ایشان از اینکه اتفاقی در حوزۀ قضائی بیفتد و از آن بی‌خبر باشند، ناراحت می‌شد. روزی من را احضار کرد. من آن موقع مدیر‌کلّ آموزش و گزینش و استخدام قضات بودم؛ اما کمتر خدمتشان می‌رسیدم. دأب و اخلاق من طوری است که خودم را خیلی به بزرگان و مقامات نمی‌چسبانم؛ حتی به آقای موسوی اردبیلی. با همۀ ارادتی که به ایشان داشتم و لطفی که به من داشت و نزدیک هم بودیم، گاهی چند ماه به دفتر ایشان نمی‌رفتم. گاهی احساس می‌کردم که باید به ایشان سر بزنم که اسائۀ ادب نکرده باشم. به هر حال، یک روز به من گفتند که آقای موسوی با شما کار دارد. رفتم خدمتشان. جناب آقای اشراقی هم بود. دیدم رنگ آقای موسوی پریده است. بسیار متأثّر شدم. فرمودند می‌خواهم یک دفترِ پی‌گیری ویژه راه بیندازم. مسئولیتش را شما قبول کنید! آقای اشراقی گفت این ‌کار از من برنمی‌آید؛ فلانی قبول کند! من کمکش می‌کنم. من دیدم با ‌توجّه ‌به قضایای پیش آمده، خیلی نامردی است که من هم بگویم نه. می‌فهمیدم که این دفتر، عواقبی هم دارد. این‌طور نیست که بدون عاقبت باشد. آقای اشراقی که از گردنش باز کرد، من گفتم چشم حاج‌آقا. ما در‌ مقابل هجمه‌هایی که بود، یک دفتر پی‌گیری ویژه راه انداختیم؛ بخش‌نامه فرستادیم که دادستان‌ها مکلف‌اند که همۀ وقایع کشور را در اوّلین فرصت، به این دفتر اطلاع‌رسانی کنند. در قدم اوّل، از نخست‌وزیر، آقای میرحسین موسوی خواستیم که 24 اف‌ایکس به ما بدهند که با 24 استان خط مستقیم داشته باشیم. چون با تلفن‌های آن‌ موقع، گاهی شماره گرفتن وقت می‌‌گرفت. آقای نخست‌وزیر موافقت کرد، اما آقای موسوی اردبیلی اجازه نداد. گفت آقا مهدی، امکانات ارتباطی کشور کم است. اگر بنا باشد 24 خط مستقیم به ما بدهند، مردم بیچاره چه کار کنند؟ چنین روحیه‌ای داشت. در اوج گرفتاری هم به فکر مردم و کشور بود.

دفتر پیگیری برای اخبار مربوط به قضات بود؟

نه. برای آگاهی از اتفاقاتی بود که در کشور روی می‌داد. گاهی خبرهایی به آقای موسوی می‌رسید که ایشان ناراحت می‌شد. می‌گفت چرا من که در رأس قوۀ قضائیه هستم باید دیرتر از دیگران بشنوم؟ اطلاعات رئیس قوۀ قضائیه باید دست‌اوّل باشد؛ حتی زودتر از وزارت اطلاعات. اگر مطلبی در شورای امنیت ملی یا جای دیگر مطرح شد و مثلاً وزارت اطلاعات نخواست زیر بار برود، دلیل داشته باشیم. می‌خواستیم اخبار کشور را از مجاری مختلف بگیریم. من اعتقاد داشتم که باید به استان‌ها و شهرستان‌ها سفر کنیم و اوضاع را از نزدیک ببینیم و با افراد محترم و مورد اعتماد صحبت کنیم.

ما دفتر پیگیری را خیلی جدی و شبانه‌روزی فعّال کردیم و شب‌ها هم کشیک داشتیم که تماس‌های شبانه و نیمه‌شب را جواب بدهند. بعضی بولتن‌های خبری هم گاهی خبرهایی می‌نوشتند، ما با آنها مقابله کردیم و سروصدایشان خوابید. برای پیشرفت بهتر امور، آقای احد باقرزاده را هم به معاونت منصوب کردم و گفتم شما این کار را مدیریت کن. بالأخره با تلاش شبانه‌روزی همکاران، جوّ ملتهب آرام شد.

جایگاه علمی و حوزوی آیة اﷲ موسوی اردبیلی، چگونه ارزیابی می‌شد؟

ایشان در زمان امام، مسئولیت قوۀ قضائیه را داشتند که جایگاهی مهم و معنادار بود. رئیس قوۀ قضائیه، باید از مقامات عالی حوزه و دارای اجتهاد مسلّم باشد. میان اقران و افراد هم‏دوره هم، ایشان ممتاز بود. در شورای عالی قضائی، علمایی که امام انتخاب کرده بود، همه آیة اﷲ بودند؛ ولی آقای موسوی اردبیلی یک سر و گردن از همۀ آنها در امور قضائی بالاتر بود. دربارۀ هر موضوع علمی که بحث می‏شد، ایشان فائق بود. دو نفر خیلی اهل بحث بودند: یکی مرحوم آقای مرعشی ـ رحمة اﷲ علیه ـ که آدم درس‌خوانده و بحّاثی بود، و یکی هم آقای بجنوردی. این دو نفر، اهل بحث بودند؛ ولی معمولاً آقای موسوی اردبیلی در بحث‌ها تفوّق داشت.

آقای موسوی اردبیلی از حافظۀ فوق العاده‌ای برخوردار بود. یادم است که در سال 66 در تهران، برای طلبه‌ها حاشیۀ ملا ‌عبداﷲ می‌گفتم. این کتاب، دومین متن درسی حوزویان در موضوع منطق است[2] و حاشیه‌ای است بر رساله‌ای از ملا سعد تفتازانی. همان زمان، یکی ‌از طلبه‌ها آمده بود خانۀ ما. از ‌قضا آقای موسوی اردبیلی هم تشریف آورده بودند. آقای موسوی از آن طلبه پرسید شما چه می‌خوانید؟ گفت منطق. پرسید کدام کتاب منطق را می‌خوانید؟ گفت حاشیۀ ملاعبداﷲ. من با ‌اینکه تازه آن ‌کتاب را درس داده بودم، بیشتر عبارات کتاب را در خاطر نداشتم؛ اما آقای موسوی اردبیلی متن سعد الدین تفتازانی را به‌تفصیل و از ‌بر خواند. حداقل سی‌ سال فاصله افتاده بود؛ ولی ایشان متن را خواند و با آن طلبه بحث کرد. من متحیّر ماندم که آقای موسوی با این ‌همه مشغله، انقلاب، دوران جنگ، قوۀ قضائیه، چطور آن بحث‌های خشک علمی را فراموش نکردند. از این ‌جهت عالی بود.

آیة اﷲ سیّد محمد روحانی و آقای موسوی اردبیلی، شخصیت‌هایی بوده‌اند که آقای خویی به آنها عنایت داشت. سال 56 یا 57 از خودشان شنیدم که ایشان یک سفر به کربلا مشرّف می‌شود. می‌فرمود: یک‌روز رفتم منزل آیة اﷲ خویی. با توجّه ‌به اینکه قبلاً در نجف، جزو شاگردان آقای خویی بودم، به آقای خویی عرض کردم شما یادتان هست که من مدتی خدمت شما درس خواندم؟ ظاهراً شما گفته‌اید که برای موسوی اردبیلی متأسفم که رفت به ایران. ما رفتیم، ولی شما هم حالی از ما نپرسیدید. اگر ما هم در نجف می‌ماندیم و مثلاً مرجع هم می‌شدیم، الآن باید با یک دست پول می‌گرفتیم و با یک دست پول می‌دادیم. ولی من راه دیگری را انتخاب کردم.

مرحوم آیة اﷲ خویی با آن‌ همه عظمت علمی در حوزۀ نجف، به آیة اﷲ موسوی اردبیلی عنایت خاصی داشت. منتها بعد‌ از اینکه ایشان به اردبیل رفتند، طبعاً از قضایا دور شدند. در ‌عین ‌حال به ‌دلیل حافظۀ قوی و اهتمامشان به درس و بحث حوزوی، به تهران هم که آمدند، از مجتهدان شاخص بودند.

آقای اشراقی می‌گفتند: قبل ‌از انقلاب، ایشان در تهران اسفار هم می‌گفته‌اند و من در درس اسفار ایشان شرکت می‌کردم.

من نمی‌دانم. گاهی مقام‌ و موقعیت بعضی‌ آدم‌ها به آنها شخصیت می‌دهد؛ مثلاً چون رئیس قوۀ قضائیه شده است، موقعیت و شخصیت پیدا کرده است؛ چون دادستان شده، شخصیتی پیدا کرده است؛ اما شخصیت بعضی‌ آدم‌ها تثبیت‌شده است و آنها هستند که به مقام‌ها و موقعیت‌ها اعتبار می‌بخشند. آقای موسوی اردبیلی از این گروه دوم بود. طبیعتاً کسی بود که شخصیت علمی‌ و شخصیت اجتماعی و شخصیت انقلابی‌اش، در کشور جاافتاده بود و او بود که به دادستانی کل یا به ریاست قوۀ قضائیه اعتبار می‌داد؛ نه ‌اینکه از آنجا اعتباری بگیرد. آدم‌هایی که از مقامشان بالاترند، وقتی به مقام می‌رسند، مقام آنها را مست نمی‌کند؛ مقام آنها را از راه به‌در نمی‌برد؛ مقام باعث نمی‌شود متکبّر شوند. حالات طلبگی و اخلاقی خودشان را حفظ می‌کنند. آقای موسوی اردبیلی تا ‌زمانی‌که در قوۀ قضائیه بودند، گاهی یکی‌دو‌ نفر از مسئولین دستگاه قضائی، سر ظهر موقع ناهار می‌آمدند سر سفره، شریک ناهارش می‌شدند؛ هم ناهار می‌خوردند و هم حرفشان را می‌زدند و کارهایشان را انجام می‌دادند. یعنی این‌قدر ارتباط، صمیمی و خوب و طلبگی بود. این ‌طور نبود که حتماً باید وقت قبلی بگیرند، آن‌هم از چند ماه قبل. به قول خودشان ما برای ایشان مثل پسرشان بودیم. به من فرمودند شما مثل بچۀ خود من هستی. ما که هیچ، دیگران هم که می‌آمدند، ارتباط‌ها خیلی صمیمی و طلبگی بود. این هم یک ویژگی‌ آقای موسوی اردبیلی.

مقام، ایشان را مجذوب نکرد. آن موقع هم که رئیس یکی از سه قوۀ کشور بود، همان‌گونه بود که وقتی در قم زندگیِ طلبگی داشت. حتی همان‌ شوخ‌طبعی و ذوق لطیف را داشت. در قم آقایی به ‌نام اثنا‌عشری، از دوستان آقای موسوی، شاعر بود؛ ایشان با آقا شهاب اشراقی و آقای شبیری و حاج‌آقای ما در آن گعده‌های دوستانه بودند. آقای موسوی اردبیلی گاهی که می‌آمد قم، تا می‌رسید، می‌گفت به آقای اثنا‌عشری زنگ بزنید که بیاید. آقای اثنا‌عشری می‌آمد و با هم می‌نشستند. عمدتاً در شعر، حال خوبی داشتند. او شعری می‌خواند، ایشان هم شعری می‌خواند. واقعاً خستگی یک هفتۀ تهران، با این شعر خواندن‌ها زایل می‌شد.

ارتباط آقای اثنا‌عشری با آقای موسوی اردبیلی چگونه بود؟

آقای اثنا‌عشری، محضردار بود. دفتر اسناد داشت؛ ولی ارتباطش با آقا نزدیک بود. با هم شوخی داشتند. با پدر ما هم خیلی صمیمی بودند. شوخی‌هایی می‌کردند که واقعاً خنده‌دار بود. آقای اثناعشری می‌گفت: اگر روزی کار آخوندی‌تان نگرفت، بیایید تعزیه بخوانیم. به پدر ما گفت شما نقش علی‌اصغر باش. پدر ما قدری چاق بود و این نقش به ایشان نمی‌آمد. برای خنده می‌گفت. مرحوم پدر ما گفت: تو شبیه کدام شخصیت را بازی می‌کنی؟ گفت: معلوم است دیگر، قمر بنی‌هاشم. گفتند چه تناسبی بین تو و قمر بنی‌هاشم هست؟ گفت این آقای سیّد ابوالفضل میرمحمدی از ذهنش گذشت که بگوید حرمله؛ من پیش‌دستی کردم.

دربارۀ اخلاق کاری و قضائی آیة اﷲ موسوی اردبیلی فرمودید. اگر مطلب جدیدی هست، بفرمایید. همچنین قاعدتاً راجع ‌به رابطۀ ایشان با پدر شما باید مطالب بیشتری باشد.

رابطۀ آیة اﷲ موسوی اردبیلی با مرحوم پدرم، به دوران نوجوانی یا اوایل جوانی آنان برمی‌گردد و ایشان نسبت ‌به مرحوم والد ما اعتقاد معنوی داشت. جالب این بود که از ‌نظر تفکر اجتماعی، شبیه هم نبودند. این نکتۀ مهمّی است. من از مرحوم پدرم چند‌بار شنیدم که می‌فرمود ما از ‌نظر نحوۀ تفکر با آقای موسوی آب‌مان به یک جوی نمی‌رود. مثلاً آنها طرفدار بند جیم[3] بودند، حاج‌آقای ما مخالف بند جیم بود. حاج‌آقا دربارۀ بند جیم می‌فرمود به آقای مشکینی گفتم، من در ردّ نظریۀ شما کتابی نوشتم، پول چاپش را ندارم، پولش را بده من چاپ کنم. حاج‌آقا کتابی دارند به نام «مالکیت خصوصی در اسلام». در میانه در انجمن دین و دانش، سخنرانی می‌کردند. بعد آن‌ سخنرانی‌ها به‌ صورت کتاب منتشر شد. آن ‌زمان حاج‌آقا می‌گفت به آقای مشکینی گفتم در ردّ شما چیزی نوشتم. با وجود این اختلافات، رفاقتشان کاملاً محفوظ بود و همدیگر را قبول داشتند. نه ‌اینکه در ظاهر یکدیگر را بپذیرند؛ نه. واقعاً حاج‌آقای ما از صمیم قلب، آقای موسوی اردبیلی را به پاکی، صداقت، بزرگی و آقایی قبول داشت. آقای موسوی نیز نسبت ‌به حاج‌آقای ما این‌چنین بود. اختلافات فکری هم سر جای خودش بود. من گاهی به طلبه‌های جوان می‌گویم بنا نیست که همه یک ‌جور فکر کنند، همه یک‌جور درک داشته باشند. درک‌ها و فکر‌ها مختلف است. برداشت‌ها مختلف است. شما از یک موضوع یک برداشت می‌کنی، من برداشت دیگری می‌کنم. هر‌ کس برداشتش برای خودش محترم است. معنایش این نیست که من با شما دشمن باشم، شما با من دشمن باشی. خوشبختانه آنها به ‌دلیل بزرگی روحشان، پنجاه سال، شصت سال، با ‌کمال صفا و صمیمیت رفاقتشان ادامه پیدا کرد و اختلافات فکری یا علمی و حتی سیاسی، مانع دوستی‌شان نشد.

دربارۀ نوع ارتباط آیة اﷲ موسوی اردبیلی با مرحوم امام و رؤسای قوا بفرمایید. شنیده‌ایم که ایشان هنگام قبول مسئولیت، با امام شرط کرده بودند که به چیزی عمل می‌کنم که قبول دارم. گاهی هم روی نظر خودشان ایستادگی می‌کردند.

بله. همین طور بود. یک مورد خاصی بود که امام چیزی فرموده بودند و آقای موسوی گفته بودند که با این نظر موافق نیستم. من نظر خودم را عمل می‌کنم؛ مگر اینکه خود امام مستقیم وارد شود. واقعاً این مسئله به‌ نظر من خیلی مهم است که مسئولین، مخصوصاً در دستگاه قضائی، این‌قدر شخصیت مستقل فکری داشته باشند که اگر با رهبر انقلاب هم در موضوعی اختلاف ‌برداشت پیدا کردند، حرفشان را بزنند و روی آن بایستند. البته اگر رهبر اراده و حکم کند، مطاع است. آقای سلیمی، دادستان ویژۀ روحانیت می‌گفت: روزی از دفتر مقام معظّم رهبری به من زنگ زدند و گفتند: آقا، راجع ‌به فلان ‌پرونده نظرشان این است. من زنگ زدم به آقای حجازی گفتم از دفتر چنین تلفنی به من شده است. شما به آقا سلام برسانید و بگویید من در این پرونده نظرم این نیست؛ اگر آقا در نظرشان است که طوری دیگر عمل بشود، پرونده را از من بگیرند و بدهند به شخص دیگری. آقای حجازی بعد‌ از ده دقیقه، به من زنگ زد گفت آقا فرمودند من نظر خاصی ندارم. می‌گویم در مسائل دقت شود که یک‌وقت ظلمی واقع نشود، همین. این خیلی مهم است. به این می‌گویند قاضی مستقل که بتواند حرفش را بزند. آقای موسوی اردبیلی انصافاً در این قضایا، به ‌سبب شخصیت علمی‌اش، مثل یک کوه، مثل یک سد بود. ایشان می‌گفت: در زمان اختلافات میان بنی‌صدر و شهید بهشتی، امام همۀ ما را احضار کرد. همراه آقای هاشمی رفسنجانی و شهید بهشتی و آقای خامنه‌ای رفتیم خدمتشان. بنی‌صدر زودتر از همه رفت داخل. امام روی تخت نشسته بود. بنی‌صدر در کنار همان تخت، روی زمین نشست. من وقتی دیدم بنی‌صدر این‌طور عمل کرد، رفتم وسط امام و بنی‌صدر نشستم. از مجلس که بیرون آمدیم، آقای هاشمی به من گفت: خدا پدرت را بیامرزد که این عقده را از دل ما درآوردی.

نقل شده است که یک وقت ایشان برای سرکشی به اوین رفته و صحنه‌هایی دیده‌اند که متأثّرشان کرده است. آقای اشراقی هم نقل می‌کردند که ایشان روحیۀ خیلی حساسی داشتند. دربارۀ موضوع تظلّمات، اگر مطلبی هست، بفرمایید.

آقای موسوی اردبیلی، در سال‌های آخر، حسّاس شده بود و جاهایی که برایش مسلم می‌شد ظلمی شده است، واقعاً حساسیت داشت. منتها واقعش این است که در دستگاه قضائی، امکان و ظرفیت دخالت مسئول بالا، خیلی کم است؛ چون دعوا است، اختلاف است؛ تا آدم خودش پرونده را نخواند، محاکمه را نبیند، حرف طرفین را نشنود، نمی‌تواند قضاوت کند. معمولاً هم کسی هنگام تظلّم، نمی‌گوید حق با دیگری است؛ برعکس، خودش را خیلی مظلوم جلوه می‌دهد. ممکن است ابتدا آدم یک‌دفعه احساساتی شود؛ ولی دو‌سه مورد که خلافش ثابت می‌شود، بعد ‌از آن احتیاط می‌کند؛ یعنی آن حالت، دیگر دست نمی‌دهد. بله، اگر واقعاً جایی مشخص می‌شد که ظلمی شده است، ایشان حسّاس بود. دعوای ایشان با لاجوردی بر سر همین مسائل بود.

در اختلافاتی که دو طرف دارد، بله؛ ولی وقتی یک طرف، دولت و حکومت است یا در مسائل سیاسی، نمودش خیلی بیشتر است.

من و آقای اشراقی، هر‌ دو قاضی دیوان عدالت اداری بودیم؛ منتها من اصلاً نرفتم کار کنم و از اوّل در مدیریت بودم؛ ولی ایشان رفت آنجا و ماند و تا الآن هم هست. یکی ‌از مسائل این بود که اینجا طرف، دولت است؛ مثلاً من قاضی هستم؛ اگر اشتباه هم بکنم و به ‌نفع این فرد رأی بدهم، مشکلی نیست. اصلاً دو جور روحیه هست؛ روحیۀ بعضی‌ها طوری است که گویی دولت ظالم است. در نظر این گروه، اصل بر آن است که هر‌کس قدرت و ثروت دارد، زور می‌گوید. من جزو این دسته‌ام. ولی بعضی‌ها این‌طور اعتقاد ندارند. آنها معتقدند که مردم زور می‌گویند و حق دولت تضییع می‌شود، دولت هم بیت‌المال است و حساسیت‌های این‌شکلی نسبت‌ به قضیه دارند و لذا موقع غش کردن، به ‌طرف مردم غش نمی‌کنند. بعضی دوستان ما این‌گونه بودند. اعتقاد من برعکس است. زمانی برای مخابرات، شورای حل اختلاف راه ‌انداختیم. مدیر مخابرات صحبتی کرد. من گفتم خیلی خوشحالم از اینکه داریم شورای حل اختلاف راه می‌اندازیم؛ نه از باب اینکه حق شما را از مردم بگیریم، شما هم زور دارید، هم قدرت دارید؛ ما خوشحالیم از اینکه شاید کمی حق مردم را از شما بگیریم؛ چون زور دست شما است. آقای موسوی اردبیلی هم مطمئناً نسبت ‌به قضایا حسّاس بود؛ خصوصاً به مظالم.

اختلافاتی از این نوع که فرمودید، به‌خصوص در سال‌های اخیر، سطح وسیع‌ترش در حوزه‌های سیاسی بود. گویا امام در بعضی کارها مستقیم مداخله می‌کردند. می‌گفتند آقای موسوی اردبیلی دیگر حرف ما را گوش نمی‌کند. مثلاً آقای موسوی اردبیلی می‌گفتند از قضایای سال 67 بی‌خبر بودند.

من همین‌قدر می‌دانم که آقای موسوی اردبیلی آدم تندی نبود. با ‌اینکه انقلابی بود، اما تند نبود. اما افرادی بودند که تندروی می‌کردند. طبعاً میان این دو تفکر، اختلاف وجود داشت. اینکه در اواخر، گاهی امام دخالت مستقیم می‌فرمودند، در مسائل اجتماعی بود. دستگاه قضائی گاهی نمی‌تواند سریع عمل کند. مسائل حاد اجتماعی، واکنش‌های سریع می‌طلبد که از عهدۀ دستگاه قضا برنمی‌آید. در همین سال‌های گذشته، در پارس‌آباد و پاکدشت، اتفاقاتی افتاد که بازتاب اجتماعی داشت و باید سریع به آن رسیدگی می‌شد. قوۀ قضائیه نمی‌تواند خودش را دور بزند. مراحل را مراعات می‌کند؛ اما در بعضی مسائل باید ضربتی عمل کرد. آقای موسوی اردبیلی رئیس دیوان عالی کشور بود و مسئولیت دستگاه را داشت؛ ولی چون شورایی بود، دستش باز نبود که بخواهد فوق ‌العاده اقدام کند. لذا گاهی آن‌طور که توقع بود، کارها پیش نمی‌رفت. امام ـ رحمة اﷲ علیه ـ چند مورد را به آقای نیّری و دیگران حکم داد که رسیدگی کنند که آقای موسوی اردبیلی دلخور شدند.

آن سال‌ها، عده‌ای تندرو، علیه آقای موسوی اردبیلی هیاهو راه انداختند. آقای موسوی اردبیلی مخالف تندروی بود. آنقدر اعتدال داشت که در مسئلۀ بنی‌صدر او را حکَم کردند. وقتی حزب جمهوری اسلامی، آقای حبیبی را نامزد ریاست جمهوری کرد، آقای موسوی اردبیلی گفت من رأی ندادم. این رفتارها نشان می‌داد که ایشان مستقل بود. دفتر پیگیری را هم که قبلاً گفتم، برای همین پیشنهاد کردند. می‌خواستند خودشان در جریان قرار بگیرند و چشم‌بسته دستوری ندهند. من بابت این دفتر پیگیری، هزینه هم دادم. بعد ‌از اینکه آقای موسوی اردبیلی رفتند و آقای یزدی آمدند، من رفتم خدمتشان و کار این دفتر را توضیح دادم. خیلی استقبال کردند؛ اما همان فردای گفت‌وگوی ما، دفتر را منحل کردند. بعد از مدتی خواستند دفتر را احیا کنند و به آقای باقرزاده مأموریت دادند، اما دیگر راه نیفتاد؛ چون انگیزۀ واقعی در کار نبود. دفتر پیگیری باید خیلی مستقل و صریح و شجاع می‌بود و همۀ خبرها را از همه جا می‌گرفت و به رئیس دستگاه می‌‌داد. بنابراین، دشمنان زیادی هم داشت. معمولاً کسانی که نمی‌خواهند خیلی پاسخگو باشند، از این دفتر استقبال نمی‌کردند.

این را هم بگویم که اعتدال آیة اﷲ اردبیلی، از روی عقل و درایت بود؛ نه از روی جبن و مداهنه. امام ـ رحمة اﷲ علیه ـ هم همین گونه بودند. آقای موسوی اردبیلی می‌فرمود: «یک شب حاج احمد آقا به من زنگ زد و گفت به امام خبر رسیده است که فردا می‌خواهند آقای شریعتمداری را پشت وانت سوار کنند و در شهر قم بگردانند. امام خیلی ناراحت است و می‌گویند حتماً جلو این‌کار را بگیرید. من گفتم: این ‌موقع شب من از کجا مسئول مربوطه را پیدا کنم؟ گفت من نمی‌دانم، امام گفتند که به شما بگویم. ده دقیقه بعد، احمد آقا دوباره زنگ زدند که امام می‌فرمایند چه شد؟ خواستم با دادستان وقت صحبت کنم، هر‌چه زنگ می‌زدم، گوشی را برنمی‌داشت. ظاهراً نمی‌خواست جواب بدهد. بالأخره یک نفر را فرستادم و پیدایش کردم. به ایشان گفتم چنین خبری هست؟ گفت بله، ما فردا می‌خواهیم این‌کار را بکنیم. گفتم این کار را نکنید. گفت نه، ما انجام می‌دهیم. گفتم به ‌خدا می‌آیم آنجا و خودت را سوار وانت می‌کنم و در شهر می‌گردانم.

از این خاطرات، فراوان است. من یک‌بار خدمتشان عرض کردم چرا خاطراتتان را نمی‌نویسید؟ فرمودند: من حدود ‌دوازده فیلم ویدئویی پر کرده‌ام؛ ولی وصیت کردم که تا زنده هستم، پخش نشود.

از ایام سکونت ایشان در قم و در زمان مرجعیتشان خاطره‌ای دارید؟

همان‌طور که گفتم، من عادت ندارم خودم را به بزرگان، ملصق کنم. در حد ضرورت تصدیع می‌دهم. ایشان در قم هم که بودند، من کمتر خدمتشان می‌رسیدم. هم ایشان گرفتاری داشت، و هم من گرفتار بودم. فقط یادم است که در سال 88 که خدمتشان رسیدم، دیدم خیلی متأثّرند. به‌شدت عصبانی بودند. یک‌بار هم آمدند تهران و با رهبر معظم انقلاب گفت‌وگو کردند. نمی‌دانم نتیجه‌ای داشت یا نه.

پس از آنکه ایشان به قم آمدند، موقعیت شما در قوۀ قضائیه چگونه رقم خورد؟

آقای یزدی که آمدند، ما دیگر مطلوب نبودیم. دفتر پیگیری را که سریع منحل کردند. مقداری هم دربارۀ من تحقیق شد که چیزی پیدا کنند که پیدا نشد؛ چون من غیر ‌از حقوق، هیچ دریافتی نداشتم؛ حتی حق مأموریت و اضافه‌کار و این چیزها نمی‌گرفتم. بعد از آقای اردبیلی، منتظر بودند که من خودم از مدیر کلّی آموزش استعفا بدهم؛ اما من دلیلی نمی‌دیدم که بروم. یک روز آقای محمدرضا عباسی‌فرد در جلسه‌ای به من گفت: از کجا می‌خواهی کاندیدا بشوی؟ (منظورش، نامزدیِ مجلس شورای اسلامی بود). گفتم من جایی کاندیدا نمی‌شوم. گفت نمی‌خواهی کاندیدا بشوی؟ گفتم نه. گفت ما فکر می‌کردیم شما کاندیدا می‌شوی و می‌روی. بعد که مطمئن شدند من کاندیدا نمی‌شوم، یک روز به من اعلام کردند آقای یزدی دوست دارند شما از اینجا منتقل شوید. گفتند خودت کجا مایلی که بروی؟ گفتم فرق نمی‌کنـد. هر‌جـا بگویید می‌روم؛ برای مـن اهمیتی ندارد کجا باشد. آن‌ موقع آقای رازینی به سازمان قضائی نیروهای مسلح رفته بود. به من گفتند می‌روی معاون اداری ـ مالی ایشان بشوی؟ پذیرفتم. خیلی‌ها به من اعتراض کردند که شما چه تناسبی با امور اداری ـ مالی دارید؟ گفتم این هم در دوران زندگی، یک تجربه است. بعد به شخصی که خیلی به آقای یزدی نزدیک بود، گفتم از قول من به آقای یزدی بگویید من به آقای موسوی اردبیلی خدمت کردم و از خدمتم به ایشان پشیمان نیستم. به آقای موسوی اردبیلی هم به ‌خاطر شخص خودش و هم به‌سبب مقامش خدمت کردم. رئیس دستگاه قضائی کشور حرمتی دارد و باید آن حرمت حفظ شود. اگر شما هم روزی به کمک من احتیاج داشته باشید، دریغ ندارم.

خلاصه اینکه کار با آقای موسوی اردبیلی، تجربه‌های خوبی برای من داشت. خدا ایشان را با اولیای گرامی‌اش محشور کند. واقعاً برای انقلاب و نظام زحمت کشیدند و تا آخرین روز حیاتشان نسبت به نظام و انقلاب، حس پدری را داشتند که باید مراقب فرزندشان باشند و برای توفیقات بیشتر آن بکوشند.