«إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ * لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ* تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ * سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛ ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم و از شب قدر چه آگاهت كرد. شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است. در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى [كه مقرر شده است] فرود آيند. [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است».[1]

ای انسان نیازمند در کوی دوست! شب قدر و شب وصال نزدیک است. بیدار شو از خواب زمستانی هوی و هوس! بیا و گوش کن! صدای بال فرشتگان را خواهی شنی! در آن شب به آسمان نگاه کن، باران نور را خواهی دید! عطر حضور را احساس خواهی نمود! آری ای رهگذر کوی امید، دلت را به او بسپار و وجودت را غرق تمنا کن! شبی که آسمانش به زمین نزدیک می­ شود و کریمانه، دل­های کویری را ستاره­ باران می­ کند.

شب قدر؛ شبی که برتر از هزار ماه است، شبی که برتر از تمام عمر تو است، شب تولدی دوباره، شبی که درهای آسمان باز می شود. قدرش را بدان؛ شاید فردایی نباشد. پرواز را به خاطر بسپار. دستانت را به فرشتگان بسپار! سلام بر لیله مبارکه قدر سلام! سلامی تا صبح.

معنای شب قدر

مفسران قرآن کریم با استفاده از قرآن و احادیث پیشوایان معصوم دین درباره علت نامگذاری این شب به «شب قدر» مطالب و دلایل زیادی آورده­ اند.[2] شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت؛ زیرا در قرآن کریم «قدر» به معنای منزلت و بزرگی خدا آمده است.[3] همه مقدّرات بندگان نیز در طول سال در این شب رقم می­خورد؛[4] همچنان که امام رضا^{(علیه­السلام)} فرمودند:

«خداوند در شب قدر آنچه را که از این سال تا سال بعد پیش خواهد آمد، مقدّر می­فرماید از زندگی یا مرگ، از خوب یا بد یا روزی. پس آنچه خداوند در این شب مقرر می­ کند، به حتم واقع خواهد شد».[5]

پنهان بودن شب قدر

این­که شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است، مورد قبول همه مسلمانان است و هیچ ­گونه شک و تردیدی در آن وجود ندارد؛ زیرا از سویی خداوند در قرآن می­ فرماید:

«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِیَ أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ؛ ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است»[6]

از سوی دیگر در آیه شریفه اول سوره مبارکه قدر می­خوانیم:

«إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ ما آن (قرآن) را در شب قدر فروفرستادیم».

با توجه به این دو آیه مبارکه، چنین نتیجه گیری می­ شود که شب قدر خارج از ماه مبارک رمضان نیست و حتماً در این ماه قرار دارد.

بنابر روایات، خداوند اجابت را در میان دعاها پنهان کرده است تا مؤمنان به همه دعاها روی آورند؛ همان­گونه که وقت مرگ را پنهان کرده است تا مردم در همه حال پذیرای آن باشند. وقت قیامت و ظهور امام زمان^{(عجل الله تعالی فرجه الشریف)} را نیز مخفی کرده تا اهل معصیت آن­ها را دستاویزی برای نیل به مقاصد شوم خود قرار ندهند و در مقابل، مؤمنان در همه حال مراقبت بیشتری از خود نشان دهند.[7] بر همین مبنا شب قدر مخفی است و زمان دقیق آن مشخص نیست. امام علی علیه السلام دلیل مخفی بودن شب قدر را در این می­داند: که مؤمنان شب­ های بیشتری را قدر بدانند و در آرزوی درک فضیلت آن به کارهای نیک و عبادت بیشتری پرداخته، از معاصی و زشتی­ ها دوری گزینند و در پرستش خداوند تلاش بیشتری نمایند.[8]

مشهور و معروف در روايات اين است كه شب قدر در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم و يا بيست و سوم قرار دارد. در روايتى از رسول خدا^{(صلی الله علیه و آله وسلم)} پرسيدند كه شب قدر كدام يك از اين شب‏ها است؟ حضرت فرمودند:

«اِلهتَمِسَوُها فِى العَشرِ الاواخِرِ مِنه شَهرِ رَمَضان؛ آن را در دهه آخر ماه رمضان جست­وجو كنيد».[9]

و در روايتى از امام صادق^{(علیه­السلام)} آمده است كه شب قدر بيست و يكم يا بيست و سوم است. حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كدام يك از اين دو شب؟ حضرت فرمود: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كدام يك را انتخاب نمايم. امام^{(علیه السلام)} تعيين نفرموده و افزود:

«ما ايسر ليلتين فيما نظلب؛ چه آسان است دو شب براى آنچه مي‏ خواهي».[10]

امام باقر (ع) در جواب سؤال از معناي آيه «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُّبَارَكَةٍ؛»  مي­فرمايد:

«نعم لیلة القدر و هی فی کل سنة فی شهر رمضان فی العشر الاواخر فلم ینزل القران الا فی لیلة القدر قال الله عزوجل:[فیها یفرق کل امر حکیم]. قال: یقدر فی لیلة القدر کل شی یکون فی تلک السنة الی مثلها من قابل خیر و شر و طاعة و معصیة و مولود و اجل او رزق فما قدر فی تلک السنة و قضی فهو المحتوم و لله عزوجل فیه المشیئة؛ شب قدر كه همه ساله در ماه رمضان در دهه آخرش، تجديد مي ­شود، شبي است كه قرآن، جز در آن شب، نازل نشده، و آن شبي است كه خداي تعالي درباره­ اش فرموده: [فيها يفرق كل امر حكيم] در آن شب، هر حادثه ­اي كه بايد در طول آن سال، واقع گردد، تقدير مي شود، چه خير و چه شر، چه طاعت و چه معصيت و چه فرزندي كه قرار است متولد شود و يا اجلي كه بنا است فرا رسد و يا رزقي كه قرار است (تنگ و يا وسيع) برسد، پس آنچه در اين شب، مقدر شود و قضايش رانده شود، قضايي حتمي است، ولي در عين حال، مشيت خداي تعالي در آن­ها محفوظ است».[11]

روايات متعددى از اهل بيت^{(عليهم السلام)} نقل شده كه شب بيست و سوم تكيه شده است در حالى كه روايات اهل سنت بيشتر روى شب بيست و هفتم تأكيد دارد.

 فضایل شب قدر

عظمت و فضیلت این شب را بر سایر شب­ها از این امور می ­توان به دست آورد:

1. آمرزش گناهان؛ پیامبر خدا^{(صلی الله علیه و آله وسلم)} در تفسیر سوره «قدر» فرمودند: «هر کس شب قدر را احیا بدارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می ­شود».[12]
2. قلب رمضان؛ امام صادق^{(علیه­السلام)} فرمودند: «از کتاب خدا استفاده می ­شود که شماره ماه­ های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماه ­ها ماه رمضان است و قلب ماه رمضان لیلة القدر است».[13]
3. بهتر از هزار ماه؛ در فرهنگ غنی اسلام، همه چیز را با معیارهای الاهی می­ سنجند و بر همین اساس قرآن در مورد شب قدر می­ فرماید:
4. لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛ شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است».[14]

در دعای 44 صحیفه سجادیه نیز می­ خوانیم:

«(عبادت و بندگی در) شبی از شب­ های آن، آن را برابر با (عبادت در) شب ­های هزار ماه قرار داد (چون خیرات و برکات و سودهای دینی و دنیوی در آن است) و آن را شب قدر نامید».

1. نزول قرآن؛ طبق روایات، مجموع قرآن در شب قدر نازل شده است.[15] این نزول دفعی و یکباره قرآن است، اما نزول تدریجی قرآن طی 23 سال دوران نبوت پیامبر گرامی^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} به صورت الفاظ نازل شده است.
2.  ارزش بیشتر اعمال نیک؛ به اعمال در این شب، ثواب بیشتری داده می­ شود. امام باقر^{(علیه­السلام)} فرمودند:

«العَمَلُ الصّالِحُ فیها مِنَ الصَّلاةِ وَالزَّكاةِ وأنواعِ الخَیرِ، خَیرٌ مِنَ العَمَلِ فی ألفِ شَهرٍ لَیسَ فیها لَیلَةُ القَدر؛ عمل صالح در شب قدر از قبیل نماز، زکات و کارهای نیک دیگر بهتر است از عمل در هزار ماهی که در آن شب قدر نباشد».[16]

1. عرضه اعمال بر حجت خدا؛ بنا بر روایات و ظاهر آیات سوره قدر، شب قدر منحصر به زمان رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} نیست و فرشتگان در شب قدر مقدّرات یک سال را نزد «ولی مطلق زمان» می ­آورند و بر او عرضه می­ کنند.[17] این واقعیت از روز نخستین وجود داشته است و تا قیامت هم ادامه خواهد یافت. از سویی نیز بنابر روایات زمین از نخستین روز خلقت تا آخر فنای دنیا بی­ حجّت نخواهد بود.[18] چنان­که امام علی^{(علیه­السلام)} فرمودند:

«شب قدر در هر سالی هست، در این شب امور همه سال (و تقدیرها و سرنوشت­ ها) فرو فرستاده می­ شود. پس از درگذشت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} نیز این شب صاحبانی دارد».[19]

حجت خدا در زمین در زمان حاضر وجود مقدّس و مبارک حضرت مهدی^{(عجل الله تعالی فرجه الشریف)} است و او است که حجت خدا و وصی اوصیا و خلیفه رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} و معصوم از هر گناه و پلیدی است ازاین­رو آن جناب، صاحب شب قدر است.

نتيجه بخش بودن بعضى از اعمال در شب قدر

1. نماز «انس بن مالك» از پيامبر گرامى^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} روايت كرده كه فرمودند:

«من صلى من اول شهر رمضان الى آخره فى جماعه فقد اخذ بحظا من ليله القدر؛ كسى كه از اول تا آخر ماه مبارك، در نماز جماعت حاضر شود، بهره ­اى از شب قدر نصيبش شده است».[20]

1. افطارى دادن با مال حلال «ابو شي ابن حيان» از پيامبر اكرم^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} نقل كرده كه فرمودند:

«مَنْ فَطَرَ صائِما فى شَهْرِ رَمَضانَ مِنْ کَسْبٍ حَلالٍ صَلَّتْ عَلَیْهِ الْمَلائِکَةُ لَیالِىَ رَمَضانَ کُلَّها وَ صافَحَهُ جَبْرائیلُ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ مَنْ صافَحَهُ جَبْرائیلُ یَرِقُّ قَلْبُهُ وَ تَکْثُرُ دُمُوعُهُ؛ كسى كه با مالى كه از راه حلال به دست آورده، روزه­ دارى را افطار دهد، در تمام شب­ هاى رمضان فرشتگان بر او درود فرستند و جبرئيل در شب قدر با وى مصافحه كند، نشانه مصافحه جبرئيل آن است كه دل مصافحه شونده نرم و اشكش جارى مى ­شود».[21]

1. صدقه دادن؛ درباره امام زين العابدين^{(علیه­السلام)} آمده است:

«كانَ إِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ تَصَدَّقَ فى كُلِّ يَوْمٍ بِدِرْهَمٍ فَيَقُولُ: لَعَلّى اُصيبُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ؛ در هر روز ماه مبارك يك درهم صدقه مى دادند، آن­گاه مى ­فرمودند: شايد با اين كار، شب قدر را دريابم و از آن بهره گيرم».[22]

1. شب­ زنده ­دارى؛ حضرت رسول^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} فرمودند:
2. مَنْ اَحْیا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ كسى كه شب قدر را شب زنده ­دارى كند، تا شب قدر آينده، عذاب دوزخ از او دور گردد».[23]
3. غسل و شب ­زنده ­دارى؛ امام موسى­ بن ­جعفر^{(علیه­السلام)} فرمودند:
4. مَنِ اغْتَسَلَ لَیْلَةَ الْقَدْرِ وَ اَحْیاها اِلی طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِه؛ كسى كه در شب قدر غسل كرده و تا سپيده صبح شب­ زنده ­دارى كند، گناهانش آمرزيده مى­ شود».[24]